Recensies Rode Aarde (Red Earth Revisited0

Betoverend spel met poppen

Loop voorbij de molen en je wordt begroet door de schedel van een koe. Verderop staat een Afrikaanse kraal. Gedurende een paar weken heeft Speeltheater Holland uit Edam de polder bij Etersheim 

veranderd in een savanne, om er de voorstelling 'Rode aarde' te 
spelen. Het is een winderige, natte zomermiddag, daar achter de dijk bij het Markermeer. Maar 'Rode aarde' verplaatst je in een klap naar een kraal in Afrika, een met palen afgezette kring waar ze in Zuid-Afrika bij elkaar komen om verhalen te vertellen.

En dat is wat we hier krijgen. 'Rode aarde' is een puur Zuid-Afrikaans verhaal, een geschiedenis uit de overlevering van het Xhosa-volk. In 1865 vindt een grote veeslachting plaats,tijdens een van de vele oorlogen die de Xhosa uitvechten met de 
Britten. De reden van de slachting is in nevelen gehuld. Er zijn er die zeggen dat het een opdracht is van de voorvaderen. Die spreken via een jong meisje, Nongqawuse, tot het volk. Als men het vee doodt en al het graan verbrandt, vertelt zij, zal het volk in voorspoed leven: ze krijgen nieuw vee en zullen niet ziek meer worden.
Maar er zijn ook Xhosa die het niet geloven. Sommigen vermoeden een complot van de Britse gouverneur, die zich heeft voorgedaan als een van de voorvaderen en zo de wisse ondergang van het Xhosa-volk veroorzaakt. Dat laatste blijkt en feit, 40.000 mensen komen om van de honger.

De Zuid-Afrikaanse poppenspelers Macebo Mavuso en Tau Qwelane brengen het op onconventionele wijze. Ze vertellen via hun poppen, enkele grote -de hoofdrolspelers - maar ook vele kleintjes, waarmee ze het volk uitbeelden. En evengoed gooien ze hun eigen acteertalent in de strijd. Samen met de vertaler en speler Jawi Bakker vormen ze een knappe drie-eenheid die de gebeurtenissen laat stromen.
Een makkelijk verhaal is het overigens niet. Voortdurend spelen ze met de vraag wat feit is en wat fictie. Iedereen heeft zijn mening, maar eigenlijk weet niemand wat de waarheid is. Het is goed opletten geblazen om de grote lijn te volgen. Maar het spel met de poppen is betoverend, het meisje Nongqawuse dat tobt met de boodschap die ze te vertellen heeft, de wijze ooievaar die alles heeft gezien. Hier geen overdaad aan techniek, het is ouderwets handwerk, verbeelding die opgeroepen wordt door een enkel gebaar van een houten pop.

Een vondst is ook het super Hollandse begin: een smartelijk lied over de zeelui die naar de Oost varen en vrouw en kinders nimmer 
terugzien, door Annemarie Maas gezongen in (!) het Markermeer.

Karavaan brengt 126 km voorstelling in de polder

Het Noord-Hollandse polderlandschap is zo groen 
als gras, maar met een beetje verbeelding kleurt de aarde er de komende weken tijdelijk rood. Midden in de weilanden rond 
Bezoekerscentrum De Breek in Oosthuizen zijn namelijk een Afrikaanse hut en een (vee)kraal gebouwd. Hier wordt de  familievoorstelling Rode Aarde van Speeltheater Holland gespeeld tijdens Theaterfestival Karavaan, dat dit jaar t/m 26 juli over de 126 kilometer lange West-Friese Omringdijk reist.

In Rode Aarde wordt met behulp van poppen, zang en dans het 
waargebeurde, ontroerende verhaal van Nongqawuse (ca. 1840-1898) verteld. Het Xhosa-volk (na de Zoeloes de grootste stam in 
Zuid-Afrika) gelooft sterk in hun voorouders en het tienermeisje 
Nongqawuse zou van hen te horen hebben gekregen dat haar volk de Engelse overheersers kon verdrijven door al hun vee en graan te vernietigen. De gevolgen waren dramatisch. Niet alleen raakte het volk verscheurd tussen gelovigen en ongelovigen, ook brak er na de afslachting van zo'n 400.000 koeien een vreselijke hongersnood uit. 
De profetie kwam echter niet uit en Nongqawuse werd door de Engelsen verbannen naar Robbeneiland. De Xhosa populatie was in de tussentijd naar schatting teruggebracht van 105.000 tot minder dan 27.000.

Historisch

Een ingrijpende historische gebeurtenis die echter langzaam in de vergetelheid begint te raken. De Zuid-Afrikaanse acteur en poppenspeler Macebo Mavuso (zelf Xhosa en een echte prins) vindt het belangrijk dat het verhaal van Nongqawuse doorverteld wordt en doet dat dan ook samen met zijn collega Tau Qwelane (in Nederland bijgestaan door speler en vertaler Jawi Bakker). 

„Er is in Zuid-Afrika weinig van onze geschiedenis bewaard gebleven. Men kent de naam van Nongqawuse nog wel, maar hoe het precies zat, weet men niet meer. Door dit soort verhalen te vertellen, wil ik monumenten bouwen en ze naar de mensen toebrengen." Volgens Mavuso is het verhaal van Nongqawuse van universeel belang. „Mensen over de hele wereld zijn nog altijd verdeeld over het geloof. Kijk maar naar conflicten zoals die bestaan in Rwanda, Joegoslavië en Israel. Wat dat betreft kan dit verhaal werkelijk overal worden opgevoerd."

Rode Aarde is echter meer dan een voorstelling. Het publiek wordt per bus naar de speellocatie vervoerd en onderweg stapt zangeres 
Annemarie Maas in om de toeschouwers te trakteren op een prachtige uitvoering van het lied Zuid-Afrika van Jeroen van Merwijk. Dan volgt er nog een theatrale verrassing en eenmaal aangekomen op de bestemming krijgt de voorstelling een 
educatief tintje doordat er tijdens de wandeling naar de kraal op speelse wijze uitleg wordt gegeven over de leefomstandigheden van do Xhosa. Tel daarbij op de foto-expositie van Johan Nieuwenhuize en de (optionele) braai na afloop en Speeltheater Holland heeft van Rode Aarde een ware belevenis gemaakt, boeiend voor jong en oud.

RECENSIES 2007

Zuid-Afrikaanse legende plaatst traditie tegenover het verstand

Een heel stel simpele, handhoge poppetjes, uitgestald op een tafel: het eens machtige Xhosa volk. De bespelers: twee zwarte Zuid-Afrikanen en een blanke Nederlander die vertaalt, speelt en meezingt. En een ooievaar die het allemaal zag gebeuren en het verhaal komt vertellen.

Rode Aarde is in 2006 gemaakt in Zuid-Afrika, nu brengt Speeltheater Holland het hier in de open lucht. Publiek en spelers ontmoeten elkaar in een kraal: een ronde, uit houten staken opgebouwde omheining waarin de Xhosa hun vee bijeen plachten te brengen. Het stuk is gebaseerd op het anderhalf eeuw oude, waargebeurde verhaal over het meisje Nongqawuse. Zij heeft een boodschap van de voorouders ontvangen dat ze al het vee moeten slachten en het graan verbranden, als offer aan de voorouders, om opnieuw machtig en onverslaanbaar te worden. 
Tegen de achtergrond van de voortdurende strijd met de Engelsen is dat op zijn minst een bedenkelijke suggestie, waarover grote verdeeldheid ontstaat. 
Toch gehoorzamen veel mensen, waarna de Britten - na negen nederlagen op rij - eindelijk het Xhosa volk aan zich onderwerpen. Het verhaal plaatst de traditie tegenover het gezonde verstand en belicht de mogelijke rol van de Britten. 
Zonder een uitspraak te doen roept het vele vragen op over de ontmoeting tussen de zo uiteenlopende denkwerelden. Samen met het krachtige en subtiele spel van de drie mannen levert dat een mooie spanning op.

Macebo Mavuso en Tau Qwelane van Sisonke Arts zijn innemende spelers met hun diepe stemmen en hun sierlijke motoriek. Samen met Jawi Bakker brengen ze deze verre legende op een verontrustende en imponerende manier dichtbij.

Een oud verhaal dat begint met een volk van poppetjes

De voorstelling 'Rode aarde' van het Speeltheater Holland en Sisonke Arts uit Johannesburg speelt eigenlijk in de open lucht, in een kraal van houten takken en spiesen waar de Afrikaanse Xhosa-stam het vee bijeen brengt. Maar door de regen moest de voorstelling afgelopen weekend naar het theater uitwijken, met lampen in plaats van zonlicht en pluche stoelen in plaats van houten banken.
Acteurs Macebo Mavuso, Tau Qwelane en Jawi Bakker leken er nauwelijks onder te lijden, zo groot is de drang om het verhaal te vertellen. Een oud verhaal dat begint met een volk van kleine poppetjes, de Xhosa-stam, in een Afrikaanse landschap van golvende lappen stof. Een rafelige ooievaar, met een nest hoog in een verdroogde boom, is overgevlogen om roddelend verslag te doen.
Het meisje Nongqawuse heeft een boodschap ontvangen van de voorouders, dat haar volk als offer al het vee moet slachten en het graan moet verbranden. Alleen dan zullen zij machtig en onoverwinnelijk zijn in de strijd tegen de Engelsen. Het visioen - of is het doorgestoken kaart? -splijt het volk uiteen in gelovigen en ongelovigen. Een hongersnood breekt uit, met 40.000 doden als gevolg. Als de mannen met een simpele handbeweging grote groepen poppetjes omgooien, omgekomen door honger, heeft dat een imponerende kracht. Daarna is het voor het Britse leger een koud kunstje om de Xhosa-stam aan zich te onderwerpen. Nongqawuse, die een verkeerde voorspelling deed, wordt gevangen genomen en niemand heeft meer van haar gehoord.
De drie mannen spelen, zingen en dansen dit tragische epos, met het zweet op de rug. De Nederlandse Jawi Bakker vertaalt het Engels van de Afrikaanse acteurs, maar ook zonder tekst spreken hun ogen boekdelen. Dit is geen verhaal uit een boek vol legenden, het is de waargebeurde geschiedenis van hun volk. Sterker nog, het verhaal is eigendom van de Xhosa en in Zuid-Afrika was de koning van de stam dan ook te gast op de première, om al dan niet zijn goedkeuring aan de voorstelling te verlenen.
De haast hypnotiserende zang op een mix van Afrikaanse ritmes en klassieke melodieën, nemen het publiek mee in de sfeer van een Afrikaans dorp aan de voet van een rivier. Waar het ooit idyllisch was, met spelende kinderen die in het water spetterden. 
'Rode aarde' laat zien hoe imperialisme, maar ook de tegenstelling tussen tradities en gezond verstand een volk aan de rand van de afgrond kunnen brengen. Na afloop is het moeilijk je ervan los te maken.

Schoonheid en de (On)gelovigen 

National Arts Festival Grahamstown

Rode Aarde is een vernieuwende poppentheater (co)productie, die de verschillende draden van een en hetzelfde historische verhaal samen weeft.  Het betreft een omstreden episode in de geschiedenis van de Xhosa,  het verhaal van Nongqawuse,  het jonge meisje wiens voorspellende visioenen leidden tot de dood van duizenden en het verval van de Xhosa natie.

De voorspelling die halverwege de negentiende eeuw de Xhosa verdeelde - in gelovigen en zij die niet in de visioenen geloofden – wordt vaardig verteld met gebruik van poppen en kleine objecten.

Het minimalistisch decor bestaat uit fluweelachtige lappen die het decor voor de rivier en de rode aarde van het dorp vormen. Een mix van Afrikaanse ritmes en klassieke melodieën roepen de sfeer op van een bruisend Afrikaans dorp en het etherisch decor aan de rivier waar Nongqawuse de ervaring ondergaat die het verloop van de geschiedenis zal doen veranderen.

Macebo Mavuso en Tau Qwelane zijn de verpersoonlijking van de Gelovigen en de Ongelovigen, vertegenwoordigd door Nongqawuse en haar vriendin. Zij bewegen intuïtief met hun poppen mee.

In deze boeiende productie is de boodschapper van het leven een sjofele ooievaar de naar hartenlust woorden strooit vanuit zijn snavel van blik. Het stuk toont een mogelijke versie van wat zich die dag naast de rivier afspeelde en maakt gebruik van satire, humor en dialoog.

Gezien de actualiteit van conflict en honger op het Afrikaanse continent, komt dit drama op een geschikt moment en is het een subtiele verkenning van hoe overtuigingen een volk kunnen verscheuren.

De uitstekende karakterisering plaatst dit stuk op grote hoogte, al probeert het zich afzijdig te houden van de vele complexe vraagstukken rondom identiteit en culturele superioriteit die vaak worden geassocieerd met dit soort van samenwerkingen.

'Rode aarde' toont de schoonheid van pure vertelkunst, alhoewel de eigenlijke gebeurtenissen worden gekenmerkt door controverse. De mengeling van helder neergezette elementen, leidt tot een stuk dat met trots de Xhosa wortels onderzoekt en toont,  zonder het diverse publiek te overspoelen met een voorspelbaar vrolijk verhaal met dansjes.

Al is het verhaal al eerder verteld (door H.I.E. Dhlomo, en onlangs, door Brett Bailey in The Prophet en door Zakes Mda in Heart of Redness), het verhaal komt opnieuw tot leven met deze prachtige poppen in handen van de bekwame poppenspelers Mavuso en Qwelane van Sisonke Arts.